Rozwój rzeźby Polski w okresie przedczwartorzędowym

Na dzisiejszą rzeźbę Polski ma wpływ budowa geologiczna czyli wszystko to co działo się od jej ukształtowania. Budowa geologiczna Obszaru Polski ma gdzieś tam początek jeszcze w prekambrze. Prekambr rozpoczął się 4,5 mld. lat temu (początek ziemi o takiej średnicy jak dziś). Od tego czasu rozpoczął się proces przeobrażania magmy, z której ta pierwotna kula była zbudowana rozpoczął się proces krzepnięcia tworzenia tej zewnętrznej skorupy litosfery, ale rozpoczął się proces dyferencjacji magmy rozdziału magmy na te cześć lżejsze, które w konsekwencji działania prądów konwekcyjnych od jądra ziemi na zewnątrz się przemieszczały i cięższe , skoncentrowane w jądrze, gdzie jest żelazo niklowe a w miarę przesuwania się ku powierzchni ziemi dochodzimy do części sialicznych glino krzemianowych, które są najlżejsze.
W prekambrze dochodziło do powstawania zaczątków lądów, krystalicznych, metamorficznych płyt kontynentalnych, które jeszcze w prekambrze wielokrotnie się łączyły i były tez rozrywane. Procesy lądotwórcze i górotwórcze miały miejsce w prekambrze. Na te 4,5 mld lat prekambr trwał 4 mld. Wszystkie procesy które trwały w prekambrze dotyczyły również obszaru PL a więc tworzenie się pierwotnych tarcz kontynentalnych. Na platformie europejskiej gdzieś tam w spągu jest metamorficzny krystaliczny prekambr, płytko bo tylko 600 m pod powierzchnia gruntu na wzniesieniu mazursko suwalskim. Głębiej na niecce lubelskiej a w niecce brzeżnej schodzi do ok. 3000 m. mamy utwory prekambryjskie które występują na powierzchni w otoczeniu kot. Kłodzkiej (od płn. Zamknięta G. Sowimi- gnejsów prekambryjskie, płd.wsch. cześć kot. Kłodzkiej Masyw Śnieżnika 1024m- gnejsy prekambryjskie). Pytko pod powierzchnia stwierdzono utwory prekambryjskie na płd. Od Kielc. (obszary świętokrzyskie – budowlane wykopy)
Obszar Polski był już w prekambrze częściowo lądem zalewanym. Oddziaływały tutaj kolejne poszczególne ruchy lądotwórcze i górotwórcze.

We współczesnych erach paleozoicznej, mezozoicznej i kenozoicznej mamy 3 ruchy górotwórcze : kaledońską- na przełomie syluru i dewonu, hercyńską(waryscyjską, karbońską)-datujemy ja na górny karbon, alpejska (trzeciorzędowa).
Te orogenezy były porozdzielane okresami spokoju geologicznego, kiedy rzeźba dojrzewała ale te orogenezy nie były jednostajnie wzmagające się siły ruchów wypiętrzających, wiemy ze ten okres górotwórczy charakteryzował się fazami zmorzonej aktywności i fazami spokoju geologicznego. Orogeneza alpejska składała się z 10 faz, najstarsza z tych faz (starokimeryjska) przypada już na górny trias, młodokimeryjska to dolna kreda, laramijska to przełom kredy i paleogenu, najsilniejsze wypiętrzenia alpejskie wystąpiły w trzeciorzędzie ale początek o. Alpejskiej przypada na górny trias. 3 orogenezy wystąpiły co najmniej w prekambrze.
Cykl geologiczny (geomorfologiczny)w rozwoju rzeźby rozpoczyna się od etapu wypiętrzania jakiegoś obszaru. Ten obszar świeżo wypiętrzający się nazywamy powierzchnia początkowa (inicjalna) dla danego etapu rozwoju rzeźby( młodości rzeźby). Zostaje on wypiętrzony, po wypiętrzeniu i równocześnie zaczynają działać procesy niszczenia zewnęrzno-denudacyjne. Powierzchnia inicjalna po wypiętrzeniu zamienia się w etap młodości rzeźby, rzeźba młoda to taki etap gdzie w partiach wierzchowinowych są zachowane fragmenty tej początkowej inicjalnej powierzchni. Etap młodości w konsekwencji działania procesów denudacyjnych niszczących następuje cofanie się zboczy i dochodzi do całkowitego skonsumowania powierzchni wierzchowinowej początkowej, przecięcia się stoków- etap dojrzały. Stoki są łagodniejsze procesy się zmieniają, następuje spłukiwanie, spełzywanie, w końcu dochodzi do powierzchni zrównania końcowego. Powstaje np. krioplena, peneplena, pedyplena, powierzchnia abrazyjna, kończy się cykl geomorfologiczny. Ta powierzchnia zrównania końcowa może stać się początkową powierzchnią dla nowego procesu geomorfologicznego. W prekambrze wiec powstawały na obszarze PL jakieś góry które potem uległy całkowitemu zniszczeniu i w miejscu ich powstały nowe góry. Już w prekambrze na obszarze PL trwały ruchy lado i górotwórcze. Czego dowodem jest występowanie tych prekambryjskich gnejsów.(Masyw Śnieżnika)

KAMBR- era paleozoiczna. Charakterystyczne dla kambru było ze kilkakrotnie PL zalewało kambryjskie morze, te zalewy obejmowały cala PL za wyjątkiem wzniesienia mazursko-suwalskiego, było na tyle wysokie bo nie znaleziono tu żadnych utworów kambryjskich. Powierzchnia stropowa prekambryjskiej platformy wschodnio europejskiej jest nie równa. To wyniesienie było na tyle wysokie ze zalewy paleozoiczne jego nie dotyczyły. Występują dopiero utwory mezozoiczne. Wzniesienie mazursko- suwalskie było wtedy lądem. W kambryjskich morza osadzały się piaski, iły i dzisiaj kambr na obszarze PL jest znany z Kaczawskich Gór(zamykają one kot. Jeleniogórska od pn-wsch.) Występują tam wapienie kambryjskie eksploatowane w okolicach Wojcieszowa dają się szlifować tzw. marmury wojcieszowskie. Kambryjskie utwory występują także w obszarach świętokrzyskim, są to kwarcytowe piaskowce kambryjskie, z których zbudowane są Łysogóry. Karbońskie utwory to także lupki aunowe i lupki metamorficzne występujące w Pieprzowych Górach (201m npm.)-strefa pagórków położona na lewym brzegu Wisły kolo Sandomierza, oddzielone suchymi dolinkami, porośnięte dzika róża, silnie rozczłonkowana jest ta skarpa. Koniec kambru wystąpiły wstępne ruchy kaledońskie, powstały tzw. sandomirydy , które zostały wypieprzana przełomie kambru-ordowiku, potem zostały one zniszczone, pozostał tylko trzon (jądro orogenu) tego górotworu.
Grzbiet Łysogór to grzbiet resekwentyny (wtórnie zgodny) wypiętrzany zgodnie z budowa geologiczna, potem ścięty, doszło do inwersji odwrócenia rzeźby czyli powstały grzbiety synklinalne i antyklinalne doliny, potem przy kolejnych etapach ścinania, wypiętrzania, dojrzewania dochodzi do wtórnej zgodności rzeźby czyli resekwencji. Grzbiet zgodny antyklinalny, grzbiet niezgodny synklinalny a potem dojdzie do resekwencji wtórnej zgodności rzeźby.

ORDOWIK – na początku panował ląd ale potem kolejne zalew morza, które nie objęły wyniesienia mazursko-suwalskiego. Utwory ordowiku: znane z obszaru sudeckiego, głownie z otoczenia kot. Kłodzkiej, w przedłużeniu G. Sowich ku pd-wsch. ciągną się G. Barckie a potem Złote. Góry Sowie od Barckich oddziela przełęcz Srebrna, G. Barckie są przepiłowane bardzkim przełomem Nysy, ciągną się G. Bardzkie do przełęczy Kłodzkiej i przełęcz Kłodzka oddziela g. Bardzkie od Złotych. Utwory ordowiku występują w górach otaczających kotlinę Kłodzką, tzn. w Bardzich, Złotych oraz Orlickich i Bystrzyckich. Góry Orlickie i Bystrzyckie
Otaczają kot. Kłodzką od pd. -zach. utwory ordowiku wyst. Także w Gorach Kaczawskich są to gł. Kwarcyty G. Kaczawskich oraz występują w obszarze świętokrzyskim –piaskowce i mułowce.
SYLUR- utwory syluru kojarzą się nam z tymi samymi obszarami, otoczenia kot. Kłodzkiej -Bardzkie, Złote, Orlickie i Bystrzyckie i obszar świętokrzyski (dolina Chęcińska -pasmo zamkowej góry i pasmo Zelejowej -przeciwlegle pasmo. Te dwa monoklinalne grzbiety tworzące skrzydła antykliny Chęcińskiej są zbudowane z dewońskich wapieni, dolina Chęcińska dochodzi do utworów syluru w potoku Chęcińskim.- znajdują się w tym potoku sylurskie lupki. Ruchy kaledońskie rozpoczęły się końcem syluru, zaznaczyły się fałdowaniem i wypiętrzaniem w obszarze Sudeckim i świętokrzyskim, po raz kolejny powstały G. Kaczawskie.

DEWON_- w dolnym dewonie morze ustąpiło z terytorium PL w warunkach suchego i pustynnego klimatu rozpoczął się proces wietrzenia ordowickich starszych utworów, tworzą się porywy skal osadowych lądowych, w procesie kamienienia przekształcają się w dolno dewońskie osady lądowe. Są to głownie pstre piaskowce o czerwonawym kolorze. W środkowym i górnym dewonie zalewy morskie doprowadziły do powstania potężnych gruboławicowych wapieni dewońskich znane z rejonu świętokrzyskiego czyli 2 grzbiety otaczające dolinę Chęcińską (grzbiet zamkowej góry i pasmo Zelejowej są z tych wapieni) oraz inne pasma świętokrzyskich Gór. Dewońskie wapienie występują także w okolicach karkowa, w Debniku koło Krzeszowic występują dewońskie czarne wapienie tzw. marmury z Debnika. Te wapienie nie są już eksploatowane. Dewon to nie tylko wapienie w rejonie świętokrzyskim z dewonu pochodzą łupki dewońskie i piaskowce dewońskie ale oczywiście dominują wapienie.

KARBON- dolny karbon miały miejsce zalew morski, który objął obszar PL pd. (obszar śląsko -krakowski) Osądzając głównie karbońskie piaskowce. Górny karbon miała miejsca kolejna orogeneza hercyńska (karbońska, waryscyjska), orogeneza hercyńska zaznaczyła się blokowymi wypiętrzeniami w obszarze Świętokrzyskim i Sudeckim o rożnych wysokościach. Znane jest tylko jedna w Sudetach strefa nasunięcia, fałdowań datowanych na ta orogenezę, miało to miejsce w Sudetach Wsch. tzw. ramzowskie nasuniecie na terenie Czech. Ówczesne grupy górskie były wypiętrzane do rożnych wysokości. W obszarze Sudeckim utworzyły się niecki: wewnątrz sudecka (obszar G. Stołowych i obniżenia Nowej Rudy) i niecka zewnątrz sudecka( pogórze Izerskie i Kaczawskie). Blokowe wypiętrzenia hercyńskie występowały także w obszarze Świętokrzyskim. Tym wypiętrzenia towarzyszyły intruzje magmy granitowej. Powstały wtedy potężne batolity magmowe. Te intruzje są znane przede wszystkim z obszaru G. Izerskich i Karkonoszy- granit karboński. Także na dzisiejszym przedgórzu Sudeckim- granity Strzegomia i Strzelina to także potężne batolity granitowe.( ten granit jest tam eksploatowany i są tam kamieniołomy). Granity hercyńskie występują tez w Masywie Ślęży i to również granity tatrzańskie wieku karbońskiego (Karpaty Wewnętrzne). Poza działalnością o charakterze plutonicznym, który polegało na tworzeniu potężnych batolitów granitowych miała miejsce działalność wulkaniczna, powszechne były w karbonie wylewy lawy bazaltowej magmy i tworzenie się wulkanicznych stożków, konsekwencja tych wypiętrzeń górno karbońskich było powstanie lądu. Od karbonu Sudety już nie były zalewane w kolejnych okresach geologicznych, były lądem od orogenezy hercyńskiej. Lad ówczesny w warunkach gorąco- wilgotnego klimatu porastała karbońska roślinność, tworzył się las karboński z bujna roślinnością, procesy wietrzenia tworzyły pokrywy zwietrzelinowe, zmywane do dolin i przykrywały roślinność karbońska, konsekwencji doszło do nagromadzenia materiału a w wyniku procesów karbonizacji doszło do powstania pokładów węgla kamiennego. 3 największe zagłębia węglowe to: zagłębie sudeckie(Wałbrzych- Boguszów- Nowa Ruda), zagłębie Górnośląskie (Ostrawa, Tarnowskie Góry, Spytkowice), zagłębie Lubelski ( Sokal na Ukrainie aż na pn. od Lublina) W konsekwencji procesów niszczących ta materia organiczna było znoszona, gromadziły się w jeziorach położonych w kotlinach albo zatoki morskie i tak doszło do powstania 3 zagłębi węglowych.